Ας θυμηθούμε τα λόγια του Κορνήλιου Καστοριάδη: «Δεν τιμάμε έναν στοχαστή με το να επαινούμε ή έστω με το να ερμηνεύουμε το έργο του, αλλά με το να το συζητάμε κρατώντας το έτσι ζωντανό και δείχνοντας έμπρακτα ότι νικά τον χρόνο και διατηρεί την ευστοχία του» («Χώροι του ανθρώπου», Υψιλον, 1995).

Τα λόγια αυτά αναφέρονταν βέβαια στη Χάνα Αρεντ, αλλά ισχύουν και για τον ίδιο τον στοχαστή που τα διατύπωσε. Το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη μένει ζωντανό και μετά τον θάνατο του δημιουργού του. Κατορθώνει να νικά τον χρόνο, στον βαθμό που συνεχίζει να τροφοδοτεί τη σκέψη και την αναζήτηση για έναν ριζικό μετασχηματισμό της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, με στόχο τη δημιουργία μιας αυτόνομης κοινωνίας.

Ας ακούσουμε και πάλι τη φωνή του Καστοριάδη: «Τι θέλετε λοιπόν; Ν' αλλάξετε την ανθρωπότητα; - Οχι, κάτι απείρως πιο μετριοπαθές: ν' αλλάξει η ίδια η ανθρωπότητα τον εαυτό της, όπως το έχει ήδη πραγματοποιήσει δυο-τρεις φορές» («Οι ομιλίες στην Ελλάδα», Υψιλον, 1990).

Ο Καστοριάδης υπογράμμιζε ότι η αυτόνομη κοινωνία μπορεί να εγκαθιδρυθεί μόνο με την αυτόνομη δραστηριότητα της συλλογικότητας. Η δραστηριότητα αυτή προϋποθέτει με τη σειρά της μια βαθιά μεταβολή των αξιών που προσανατολίζουν την ατομική και συλλογική πράξη. Καμιά ριζική μεταβολή δεν είναι δυνατή όταν ο κυρίαρχος ή και αποκλειστικός στόχος της ζωής των ανθρώπων είναι η μεγιστοποίηση της κατανάλωσης ή η απόκτηση πλούτου, γοήτρου και δύναμης. Τότε ο στόχος της χειραφέτησης δεν τίθεται καν και ολόκληρη η κοινωνία παραδίδεται στον μηδενισμό και στον γενικευμένο κομφορμισμό. Η πάλη για την αυτονομία προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή ανθρώπων που διακατέχονται από το πάθος για τη δημοκρατία και την ελευθερία, για τα δημόσια πράγματα.

Σε αυτή τη σύντομη εισαγωγική αναφορά θα αρκεστούμε σε ένα μόνο παράδειγμα, που έχει ευθεία σχέση με την πολιτική επικαιρότητα και επιβεβαιώνει ότι οι αναλύσεις του Καστοριάδη διατηρούν την ευστοχία τους. Συζητάμε σήμερα για την έκρηξη της πολιτικής διαφθοράς. Διαπιστώνουμε ότι η γενικευμένη διαφθορά αποτελεί πλέον δομικό χαρακτηριστικό του πολιτικού και οικονομικού συστήματος. Ερμηνεύουμε γενικότερα την κρίση των σύγχρονων αναπτυγμένων κοινωνιών κυρίως με οικονομικούς και πολιτικούς όρους. Ο Καστοριάδης όμως έδειξε ότι η κρίση των σύγχρονων κοινωνιών δεν μπορεί να γίνει κατανοητή, αν δεν συνυπολογίσουμε τις ανθρωπολογικές διαστάσεις της. Σύμφωνα πάντα με τον Καστοριάδη, η κρίση αυτή είναι και κρίση των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, οι οποίες δεν παρέχουν πλέον στα άτομα τους κανόνες, τις αξίες, τις αναφορές, τα κίνητρα που θα τους επέτρεπαν να κάνουν την κοινωνία να λειτουργήσει.

Από τις αναλύσεις του Καστοριάδη γνωρίζουμε ότι η ψυχοκοινωνική δομή του ατόμου είναι στενά συνδεδεμένη με τη δομή του συστήματος που επικρατεί και με τις κοινωνικές φαντασιακές σημασίες που έχει θεσπίσει αυτό το σύστημα. Η κυρίαρχη φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού υποβάλλει στους ανθρώπους την ιδέα ότι ήρθαν στον κόσμο για να παράγουν και να καταναλώνουν εμπορεύματα. Ο θρίαμβος του καπιταλιστικού φαντασιακού οδηγεί στην πολιτική απάθεια, στον γενικευμένο κομφορμισμό, στον κυνισμό, στην έκλειψη της κοινωνικής και πολιτικής αμφισβήτησης, στην εμφάνιση νέων μορφών αλλοτρίωσης και ετερονομίας, στην καθίζηση της πολιτικής δημιουργικότητας των δυτικών κοινωνιών.

Τι είδους ανθρώπινες υπάρξεις δημιουργεί ο σύγχρονος αναπτυγμένος καπιταλισμός; Δημιουργεί ανθρώπους παθητικούς στο πολιτικό πεδίο, κλεισμένους στην ιδιωτική τους σφαίρα, αφιονισμένους με την αύξηση της κατανάλωσης, χειραγωγούμενους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ανθρώπους που φαίνεται να έχουν ως μόνες αξίες τους το χρήμα και τη δύναμη. «Οταν δηλώνεται, ανοιχτά, όπως γίνεται τώρα στις δυτικές κοινωνίες, ότι η μοναδική αξία είναι το χρήμα, το κέρδος, ότι το υπέρτατο ιδεώδες του κοινωνικού βίου είναι το "πλουτίστε", μπορεί να διερωτηθεί κανείς αν είναι ποτέ δυνατόν μια κοινωνία να συνεχίσει να λειτουργεί και να αναπαράγεται μονάχα σε αυτή τη βάση» («Η άνοδος της ασημαντότητας», Υψιλον, 2000).

Ακολουθούμε εδώ πιστά το νήμα της ανάλυσης του Καστοριάδη. Αν ο καπιταλισμός μπόρεσε να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί στο παρελθόν, αυτό έγινε επειδή κληρονόμησε μια σειρά ανθρωπολογικών τύπων τους οποίους δεν δημιούργησε και δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει ο ίδιος: αδιάφθορους δικαστές, ακέραιους δημόσιους υπαλλήλους ικανούς να υπηρετούν το κοινό καλό, εκπαιδευτικούς αφοσιωμένους στο καθήκον τους, εργάτες για τους οποίους η δουλειά ήταν -παρά τις σκληρές συνθήκες- πηγή αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας κ.λπ. Αυτοί οι ανθρωπολογικοί τύποι δεν αναδύθηκαν από μόνοι τους, αλλά δημιουργήθηκαν σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους με αναφορές σε αξίες που ήσαν τότε καθιερωμένες: την εντιμότητα, την ανιδιοτελή προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο, τη μετάδοση της γνώσης, την εργασία που παράγει ωφέλιμο έργο κ.λπ.

Στις σύγχρονες κοινωνίες αυτές οι αξίες δεν έχουν πέραση, αφού το μόνο που μετράει πλέον είναι το χρήμα. Οι ανθρωπολογικοί τύποι που ενσαρκώνουν την εντιμότητα, την ηθική ακεραιότητα, την ανιδιοτέλεια γίνονται σχεδόν αδιανόητοι στη σύγχρονη εποχή. Δεν υπάρχουν επομένως καθιερωμένες αξίες ικανές να λειτουργήσουν ως φραγμός στη διάδοση της διαφθοράς. Ακόμη και ο ανθρωπολογικός τύπος που αποτέλεσε ιστορικό δημιούργημα του ίδιου του καπιταλισμού, ο τύπος του επιχειρηματία -που συνδύαζε την τεχνική επινοητικότητα, την ικανότητα να συγκεντρώνει κεφάλαια, να οργανώνει μια επιχείρηση, να δημιουργεί αγορές- είναι και αυτός υπό εξαφάνιση. Αντικαθίσταται από διευθυντικές γραφειοκρατίες και από κερδοσκόπους, που εγκαταλείπουν τις παραγωγικές δραστηριότητες για να στραφούν προς το χρηματιστηριακό κέρδος. Το ίδιο το σύστημα καταστρέφει βαθμιαία όλους τους ανθρωπολογικούς τύπους που είναι αναγκαίοι για την ύπαρξη και τη λειτουργία του.

Ο Καστοριάδης θεωρούσε αναγκαία μια νέα φαντασιακή δημιουργία που θα έβαζε στο κέντρο της ζωής του ανθρώπου σημασίες άλλες από την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, που θα έθετε διαφορετικούς στόχους ζωής, για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να πουν πως αξίζουν τον κόπο. Για να αποφύγουμε την οικολογική καταστροφή, αλλά και για να βγούμε από τη σημερινή ψυχική και ηθική εξαθλίωση των ανθρώπων -έλεγε- είναι αναγκαίο να επιδιώξουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες δεν θα κατέχουν κεντρική ή κυρίαρχη θέση και στην οποία η οικονομία θα έχει ξαναμπεί στη θέση της, δηλαδή θα έχει γίνει απλό μέσον και όχι ο υπέρτατος σκοπός του ανθρώπινου βίου.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ